نظامنامه داخلی دارالشورای ملی ایران
مصوب 29 شعبان‌المعظم 1324 قمری
فصل اول
در تعیین رئیس و نایبان رئیس و منشیان و تکالیف آنها
1 - پس از افتتاح مجلس در اجلاس اول باید مطابق ماده 32 و 33 نظامنامه انتخابات تعیین رئیس و دو نایب رئیس و چهار منشی از منتخبین به‌اکثریت آراء بشود رئیس به اکثریت تام سایر به اکثریت نسبی و در موقع انتخاب رئیس و نایبان و منشیان باید اقلاً سه ربع از اعضاء مجلس حضور داشته‌باشند.
تکالیف رئیس
2 - افتتاح و اختتام اجلاسات با رئیس است و قرار گرفتن یا برخواستن رئیس از جای خود علامت افتتاح و اختتام مجلس است قبل از اجتماع عده‌لازمه از اعضاء برای شروع به مذاکرات رئیس مجلس را افتتاح نمی‌کند همچنین تعیین روز و ساعت اجلاسات مقرره یا فوق‌العاده به عهده رئیس است.
3 - تعیین مستخدمین مجلس از قبیل نویسنده و پیشخدمت و سرایدار و اجزاء نظمیه و غیره مقرر داشتن تکالیف این اجزاء به عهده رئیس است.
4 - پس از آن که مجلسیان در موضوع معینی به قدر کفایت مذاکره کردند رئیس امر به تحصیل آراء می‌نماید و نتیجه عمل را به مجلسیان اعلان‌می‌کند.
5 - رییس همیشه مراقب حفظ نظم در مذاکرات هست و هر وقت خلاف نظم ظاهر شود قوانین نظمیه مجلس را به مجلسیان تذکار می‌نماید.
6 - هر یک از اجزاء مجلس از قوانین نظمیه مجلس منحرف شود و به تذکار رییس متنبه نشود رییس تقصیر او را به مجلسیان اظهار میکند و حدی‌که موافق فصل سیم درباره او مقرر است اجرا می‌نماید.
7 - رییس مجلس داخل گفتگو نمیشود و سخنی آغاز نمی‌کند مگر در موقعی که مجلسیان نسبت به یکدیگر بی‌احترامی و خشونت کنند یا وقتی‌که چیزی از او بپرسند در صورت اول باید مجلسیان را متذکر کند که ملتفت حفظ قانون باشند در صورت دوم باید جواب سائل را بیان کند.
8 - هر گاه رییس بخواهد در مباحثه مطلبی دخالت کند باید جای خود را به نایب رییس سپرده خود در جای متکلم قرار گرفته و آن چه صلاح داند‌مذاکره کند.
9 - اگر به واسطه نزاع و مشاجره اعضاء امر مذاکرات معوق شود رییس می‌تواند موقتاً به اندازه رفع غائله اجلاس را تعطیل کند.
10 - رییس می‌تواند به هر یک از اعضاء مجلس به قدر یک هفته برای رفع حوائج شخصی آن شخص مرخصی بدهد.
11 - رییس مجلس از هر انجمن تحقیقی که از اعضاء مجلس تشکیل یافته باشد می‌تواند داخل شود و در مذاکرات آن انجمن شرکت نماید.
12 - رسیدگی به صورت مجلس که منشیان در هر اجلاسی می‌نویسند به عهده رییس است همچنین تعیین و تحدید مکتوبات تندنویسان برای‌اشاعه و طبع در روزنامجات.
13 - شخص رییس تابع مجلس است در عین این که سمت ریاست دارد.
14 - نماینده مجلس نسبت به خارج منحصر به شخص رییس است و هر وقت هیأت مجلس به خارج مجلس مثلاً به وزراء دولت مطلبی داشته‌باشد به توسط رییس فقط ابلاغ و تحصیل جواب می‌شود همچنین بالعکس.
15 - رییس مجلس می‌تواند بر حسب لزوم شخصاً یا به خواهش ده نفر از اعضاء مجلس یا وزیری اجلاسی محرمانه بدون حضور روزنامه‌نویس و‌تماشاچی یا انجمنی محرمانه مرکب از عده منتخبی از اعضاء مجلس تشکیل دهد که سایر اعضاء مجلس حق حضور در آن نداشته باشند لیکن نتیجه‌مذاکرات انجمن محرمانه وقتی مجری تواند شد که در اجلاس محرمانه با حضور عده کافی از اعضاء مطرح مذاکره شده به اکثریت آراء قبول شود و اگر‌مطلب در مذاکرات انجمن محرمانه قبول نشد در مجلس عنوان نخواهد شد و مسکوت عنه خواهد بود.
16 - در اول هر دوره اجلاسیه رییس بودجه مخارج و مصارف آن دوره را تعیین کرده در مجلس قرائت می‌شود بعد از آن که در مجلس به اکثریت‌آراء قبول شد یک نفر وکیل خارج از اعضاء مجلس منتخب می‌شود که با نظارت انجمنی از مجلس مباشر مخارج باشد.
تکالیف نایبان رییس
17 - به طور کلی تمام تکالیف رییس در موقع غیبت رییس بر نایبان رییس وارد است.
تکالیف منشیان و دفتردار
18 - نوشتن صورت مجلس برای هر اجلاس به طبع رساندن مذاکرات در اجلاسات برای تقسیم به اعضای مجلس و رسیدگی به تحریرات‌تندنویسان و مقابله آنها با صورتهایی که روزنامه‌نویسان بر می‌دارند به عهده منشیان مجلس است.
19 - هر روز در حین افتتاح هر اجلاس منشی اصول مطالبی را که روز قبل در مجلس طرح شده برای مجلسیان قرائت میکند که نتیجه مجلس‌سابق را در نظر داشته باشند.
20 - بعد از اجتماع مجلسیان باید حضار مجلس را با فهرستی که در دفتر ثبت است تطبیق کرده عده حاضرین و غائبین را تشخیص بدهند همچنین‌تعیین عده حاضرین از اعضاء قبل از شروع به مذاکرات یا رأی خواستن به عهده منشیان است.
21 - قرائت کلیه مکتوباتی که در مجلس باید خوانده شود با منشیان است مگر آن که مکتوب راجع به یکی از اعضای مجلس باشد و خودش‌بخواهد قرائت کند.
22 - وقتی که منشی مطلبی را در مجلس قرائت میکند اگر مجلسیان به تجدید قرائت امر کردند باید دفعه ثانی و ثالث بخواند تا وقتی که از اعاده‌ذکر آن مستغنی شوند.
23 - هر یک از منشیان مادام که مشغول کار است حق دخالت در مباحثات ندارد مگر این که کار خود را به منشی دیگر واگذار کرده خود داخل در‌مباحثات شود
24 - در موقع تعیین اکثریت شمردن آراء به عهده منشیان است.
25 - مکتوباتی که از طرف مجلس نوشته می‌شوند اعم از سئوال یا جواب باید یکی از منشیان مسوده کرده پس از تصویب مجلس و امضای رییس‌به دفتر بفرستند که آن را پاکنویس کرده به امضاء رییس برسانند و اصل را با اسناد راجعه به آن ثبت و ضبط نمایند.
26 - یک نفر دفتردار از اعضاء مجلس منتخب می‌شود که متصدی ضبط اسناد و ترتیب دفتر باشد و نوشتجات و ثبت‌هایی که منشیان به او‌می‌دهند به ترتیب مخصوص ضبط میکند که در موقع لزوم مراجعه به آنها سهل و آسان باشد.
27 - نوشتجات و دفاتری که مربوط به مجلس است دفتردار حق ارائه آن را به احدی ندارد مگر به اجازه تمام یا اکثر افراد مجلسیان و همچنین‌اطلاعاتی که دفتر داری یا اجزاء دفترخانه در ضمن خدمت تحصیل کرده‌اند نباید اشاعه و افشاء نمایند.
28 - ثبت اسامی اعضای انجمنهای تحقیق با دستورالعمل کار و تاریخ مأموریت آنها همیشه باید در دفتر حاضر باشد.
29 - برای تعیین تکالیف دفتردار و اجزاء و مستخدمین دفترخانه دستورالعمل مخصوص نوشته خواهد شد و به تصویب اعضاء مجلس خواهد‌رسید.
فصل دوم
در حدود سایر اعضاء مجلس
30 - اعضاء مجلس باید در نهایت ادب و احترام با یکدیگر رفتار کنند و از حیث رعایت ادب فرقی میان افراد اهل مجلس ملحوظ نیست.
31 - تواضع کردن و ادای بعضی رسومات که اسباب تفرقه حواس باشد در مجلس ممنوع است.
32 - هر یک از اعضاء مجلس حق دارد موافق فصل پنجم مطلبی را عنوان کند و در رد و قبول هر امری که دیگری ابتدا کرده و در تحت مذاکره‌است رأی خود را اظهار کند.
33 - اکل و شرب و استعمال دخانیات در اتاق مجلس ممنوع است.
34 - باید هر یک از افراد مجلسیان مواظب باشد که تضییع حق دیگری را نکند مثلاً اگر یکی از اجزاء مشغول نطق است به نجوی کردن یا قیل و قال‌کردن حواس او را متفرق نکند.
35 - اگر اتفاقاً دو نفر از مجلسیان مقارن یکدیگر اجازه نطق خواستند سبقت در استیذان ولو به چند ثانیه حق تقدیم می‌دهد.
36 - اگر یکی از مجلسیان شکایت شخصی راجع به یکی از اعضای مجلس داشته باشد باید به مجلس اظهار کند و بعد از این که مدعی‌علیه جواب‌شخص شاکی را گفت هر دو از مجلس خارج شوند تا در غیاب آنها اهل مجلس در ماده شکایت رسیدگی کرده حکم مسئله را معلوم کند.
37 - هر یک از اعضاء مجلس بر ترک یا خلاف فصلی از نظامنامه داخلی مطلع شود حق دارد به رییس اطلاع داده منع و اصلاح آن را بخواهد.
فصل سوم
در جنایات و مجازات اعضاء مجلس
جنایات اعضاء مجلس به چهار درجه تقسیم می‌شود
38 - درجه اول از قبیل نجوی کردن و سرفه کردن به عمد در موقع نطق یکی از اعضاء و مجازات این درجه ملامت کردن و نصیحت کردن بر ترک‌این افعال است.
39 - درجه دوم مثل مخالفت قوانین نظمیه یا اعاده نجوی و قیل و قال با وجود ملامت و نصیحت و مجازات این درجه بیرون رفتن از مجلس است‌به امر رییس به قدر یک ساعت.
40 - درجه سوم حاضر نشدن در تکالیف مقرره است مثل این که یکی از اعضاء در ده اجلاس متوالیه بدون عذر صحیح از حاضر شدن مجلس‌تقاعد کند در این صورت مجلس به او تکلیف خواهد کرد که از عضویت استعفاء کند اگر بعد از تکرار تکلیف استعفا تا سه مرتبه استعفا نکرد از عضویت‌خلع می‌شود و عضو دیگر به جای او انتخاب می‌شود و این عضو از وکلای هر طبقه و ایالتی باشد در صورت اقتضای فرصت باید همان طبقه و ایالت‌بدل او را تعیین کنند و قبل از تعیین هیأت مجلس از او وکالت خواهد کرد.
41 - درجه چهارم خیانت کردن به هیأت مجلس از قبیل رشوه‌گرفتن یا افشای سر مجلس یا سعی در تخریب اساس و اخلال در پیشرفت کار مجلس‌است به غرض و جزای این درجه بعد از ثبوت خیانت اخراج از عضویت مجلس و فرستادن به محکمه عدلیه و تعاقب در مجازات خائن است.
فصل چهارم
در طریقه رسیدگی به مطالب
42 - مطلبی که از طرف دولت به مجلس می‌رسد به کلمه (اظهار) تعبیر می‌شود و مطلبی که از طرف اعضاء مجلس باشد به کلمه (عنوان) و آن چه‌سایر مردم به فرستند به کلمه (عریضه).
43 - هر گاه عریضه‌ای به مجلس برسد و بیشتر از سه ربع اعضاء مجلس مذاکره آن را بی‌فایده بدانند به رییس اظهار می‌دارند که مطلب قابل مذاکره‌نیست.
44 - هر گاه مطلبی باشد که فهم آن موقوف به فهم مطلب دیگر باشد اول مطلب موقوف‌علیه را مذاکره کرده بعد به مطلب اول می‌پردازند.
45 - اگر مطلب پیچیده و در هم و متوقف بر مطالب متعدده دیگر باشد مجلسیان مختارند که خودشان اطراف و حواشی مسئله را تنقیح کرده در‌مجلس مذاکره نمایند یا انجمن تحقیق مخصوص برای رسیدگی به آن تشکیل کنند.
فصل پنجم
در طریقه تقدیم به مجلس
46 - اگر کسی از مجلسیان چیزی راجع به نفع و مصلحت عموم به نظرش رسید بعد از آن که در لایحه نوشته و خواست به مجلسیان عرضه دارد‌باید از رییس اجازه بخواهد بعد از تحصیل اجازه می‌تواند شخصاً به محلی که برای نطق و تکلم معین شده برود و لایحه مرقومه را قرائت نماید یا لایحه‌را بدهد که یکی از منشیان بخواند اگر پانزده نفر از اعضاء مجلس با عنوان او همراه شدند یعنی مشاوره آن عنوان را تصویب کردند مطلب او در مجلس‌قبول می‌شود و در تحت مشاوره در می‌آید.
47 - بعد از قبول مطلبی مجلس مختار است در همان ساعت در آن ماده مذاکره کند یا محول به وقت دیگر به گذارد.
48 - سایر مردم نیز می‌توانند در صلاح‌بینی یا شکایات مطالب خود را مکتوباً با امضاء و نشانه منزل به مجلس بفرستند که در انجمن عرایض‌رسیدگی شده آن چه تکلیف مجلس است رفتار شود.
فصل ششم
در طریقه تشکیل انجمنهای تحقیق و سپردن مطالب به آنها
49 - مقصود از انجمن تحقیق هیأتی است که اعضاء مجلس برای رسیدگی مطلب بخصوص از میان خود انتخاب می‌کنند و آن بر حسب ضرورت و‌لزوم موقتی یا دائمی خواهد بود.
50 - در موقع تشکیل انجمن اول باید تعیین کنند که برای انجام کاری که موضوع تحقیق است چند نفر اجزاء لازم است و بعد از تعیین عده اجزاء‌شروع به انتخاب کنند و طریقه انتخاب آن است که رییس اسامی اشخاصی را که برای عضویت انجمن صلاحیت دارند معین کرده به مجلسیان اظهار‌می‌کند اگر قبول کردند همان اشخاص اعضای انجمن خواهند بود و الا هر کدام مقبول مجلسیان نباشد به حکم اکثریت تبدیل می‌شود.
51 - هر یک از انجمنهای تحقیق یک نفر رییس و یک نفر منشی و یک راپرت دهنده مابین اعضاء خود انتخاب خواهند کرد.
52 - تکلیف اعضای این انجمن آن است مطلبی که به آنها رجوع شود اول به طور صحت تنقیح کرده بعد به دقت تمام مذاکره کنند بعد از فهم مطلب‌نتیجه تحقیقات را راپرت کرده در موقعی که مجلس معین میکند به مجلس عرضه دارند.
53 - اگر انجمن تحقیق برای مداقه در امری است که یکی از اعضاء عنوان کرده باشد در این صورت باید آن عضو یکی از اعضای انجمن باشد و اگر‌انجمن راجع به مطلبی است که از طرف وزیری اظهار شده آن وزیر می‌تواند در آن انجمن حضور داشته باشد و در مذاکرات شرکت نماید.
54 - بعد از انتخاب اعضاء انجمن باید منشی اسامی آنها را ثبت کند و صورت اسامی اعضاء را با دستورالعمل و ترتیبی که مجلسیان برای انجمن‌مقرر کرده‌اند نوشته بعد از امضای رییس به رییس انجمن تحقیق بدهد.
55 - تکلیف انتظامات داخلی اعضای انجمن تحقیق در حکم انتظامات مجلس شورای ملی است.
56 - اگر اعضاء انجمن تحقیق از دستورالعمل مجلس منحرف شوند و بر خلاف مأموریت مقرره رفتار کنند اعمال آنها از درجه اعتبار ساقط است.
57 - اعضای انجمن تحقیق درباره حدود و تنبیهات و شکایات باید به مجلس شورای ملی رجوع کنند.
58 - راپرت دهنده انجمن بعد از ختم عمل نتیجه تحقیقات و خلاصه رأی انجمن را به مجلسیان اظهار میکند یا تفصیلاً راپرتی را که حاضر کرده‌است قرائت میکند و نوشتجات راجع به مطلب را با راپرت انجمن به رییس مجلس تسلیم میکند تا باز تفصیلاً در موقع به سمع مجلسیان برسد و‌معلوم شود رأی انجمن در مجلس نیز قبول شده یا نه در صورت عدم قبول خود مجلس در آن خصوص استیناف میکند یا انجمن دیگر انتخاب‌می‌نماید.
فصل هفتم
در انجمن تحقیق عرایض
59 - چون عده عرایض به مجلس از طرف مردم غالباً زیاد خواهد بود لهذا برای رسیدگی به عرایض یک انجمن تحقیق عرایض برقرار می‌شود این‌انجمن عرایضی را که لیاقت مذاکره در مجلس داشته باشند عیناً به مجلس اظهار می‌دارد و از سایر عرایض هفته‌ای یک مرتبه فهرستی ترتیب داده با‌اشاره به خلاصه آنها به عرض مجلس خواهد رسانید
فصل هشتم
در تصحیح و تجزیه مطالبی که به مجلس داده می‌شود
60 - اگر اصل مطلبی که به مجلس وارد می‌شود ناطق بر بعضی جزئیات نباشد اعضاء مجلس می‌توانند جزئیات مطلب را معین کرده تحت مشاوره‌درآورند.
61 - مطلبی که به مجلس داده می‌شود تکلیف اعضاء مجلس یا تکلیف اعضاء انجمنهای تحقیق این است که اگر در عبارات و طریقه ادای آن یا در‌شرح جزئیات عیب و نقصی باشد تصحیح کرده به عبارات واضح و روشن تعبیر کنند بعد از تصحیح اگر جزئیات و فروع زیاد داشته باشد باید آن را به‌اجزایی که مطلب از آنها ترکیب شده تجزیه کرده در هر یک علیحده گفتگو کنند مثل این که شخصی مطالبی داده است که فلان مالیات باید از فلان محل‌گرفته شود و به فلان مصرف برسد یک جزء مطلب گرفتن مالیات است از این محل و جزء دیگر مصرفی است که معین شده پس باید مطلب را به این دو‌جزء تجزیه کرده در هر یک علیحده مذاکرات کنند و رأی مجلس یا انجمن را در هر کدام تعیین نمایند.
62 - یکی از شرایط تصحیح مطالب این است بعد از فراغت از تصحیح سه مرتبه در مجلس خوانده شود اول به عباراتی که صاحب مطلب داده‌است بدون کم و زیاد دوم با ضمیمه آن چه کم و زیاد کرده‌اند سوم بعد از تصحیح تام و علت سه دوره قرائت این است که معلوم شود تفاوت مطلب‌تصحیح شده و کم و زاید آن با اصل مطلب چیست.
فصل نهم
در ترتیب مذاکره مطالب
63 - هنگامی که مطلب در تحت مذاکره است دیگری نباید مطلب مجددی در آن داخل کند تا مذاکره آن مطلب تمام بشود مگر آن که مطلب ثانی‌مقدمه مطلب اول باشد و مجلسیان به آن محتاج باشند.
64 - مطالبی که به مجلس می‌رسد هر کدام مهمتر است مذاکره و انجام آن باید مقدم باشد.
65 - وقتی که مطلب به مجلس رسید و رییس مذاکره آن را به روزی معین توقیت کرد باید این مطلب در فهرست آن روز ثبت شود تا در آن روز و در‌ساعتی که معین کرده‌اند در آن مذاکره شود اتفاقاً اگر مجلسیان در آن ساعت به مطلب دیگر مشغول شدند هر کس از اعضاء مجلس ملتفت شد حق دارد‌اظهار کند که موقع مذاکره فلان مطلب رسیده است و باید آن را مقدم داشت.
66 - اگر مطلب مهمی پیش آید که انعقاد مجلس برای مذاکره آن لازم باشد و تا موعد انعقاد مجلس معمول فاصله باشد باید رییس اعلان کند که در‌فلان وقت و فلان ساعت انعقاد مجلس فوق‌العاده برای فلان مطلب لازم است و مجلسیان باید در همان روز و ساعت معین حاضر شوند بعد از حضور‌و مذاکره اگر باز به انعقاد مجلس دیگر احتیاج افتاد هر یک از مجلسیان می‌توانند ضرورت مجلس فوق‌العاده دیگر را اظهار کنند و رییس وقت و ساعت‌آن را معین نماید تا وقتی که مذاکره آن مطلب ختم و اعاده مجلس فوق‌العاده ضرور نباشد.
67 - مطالب دولتی و مطالب اساسی باید سه مرتبه در مجلس قرائت و مطرح مذاکرات شود.
68 - ترتیب قرائت سه‌گانه این است که پس از قرائت اول در اصول مسئله مذاکره‌کننده و معلوم شود که رجوع به انجمن تحقیق لازم است یا نیست‌از قرائت اول تا قرائت ثانی باید اقلاً دو روز فاصله باشد و اگر مطلب راجع به انجمن تحقیق شود باید از روزی که مجلس انجمن تحقیق به اعضاء تقسیم‌می‌شود تا روز قرائت ثانی سه روز بگذرد.
69 - پس از قرائت ثانی اصلاحاتی که به نظر اعضاء مجلس می‌رسد باید به ترتیب مقرر اظهار نمایند و به دلایل لازمه استدلال کنند پس از انجام‌مذاکرات نتیجه آنها را که یکی از منشیان نوشته است به انضمام صورت اصل مطلب در نوبت ثالث قرائت نموده آراء اقل مجلس معین شود یقین است‌اگر در قرائت ثانی مجلس مطلب را رد کند قرائت ثالث واقع نخواهد شد.
70 - پس از انجام مذاکرات در قرائت ثانی و تقسیم صورت مجلس به اعضاء تا قرائت ثالث باید اقلاً دو روز فاصله باشد بعد از قرائت ثالث‌اصلاحی که یک یا چند نفر اظهار نمایند مطرح مذاکره نمیشود مگر آن که پانزده نفر متفقاً آن اصلاح را بخواهند و نتیجه قرائت ثالث رد یا قبول خواهد‌بود.
71 - مطالبی که در یک دوره اجلاسیه قرائت نشده باشد تا پس از قرائت ناتمام مانده باشد در دوره دیگر مطرح مذاکره نمیشود مگر این که مجدداً‌اظهار شود.
72 - برای تحصیل آراء باید مطالبی که مطرح مذاکرات بوده قبل از رأی خواستن جهت تذکار حاضرین در اطلاق خوانده شود.
فصل دهم
بعضی قوانین در مباحثه و مذاکره مطالب
73 - در صورتی که دو ثلث از اعضاء مجلس حضور داشته باشند شروع به مذاکرات و در صورتی که سه ربع حاضر باشند اقدام به تحصیل آراء‌می‌شود اگر عده حاضرین از سه ربع کمتر باشد تحصیل آراء نمیشود.
74 - حق نطق با کسی است که پس از عنوان مطلبی اول خواهش نطق کند و بعد به ترتیب اظهار.
75 - هر یک از مجلسیان که مستعد برای نطق هستند در اول امر بیش از یک مرتبه حق نطق ندارند ولی بعد از آن که سایر اعضاء مجلس هر کدام‌یک مرتبه نطق کردند یا از سکوت آنها معلوم شد که نطق در آن موضوع معین ندارند و مطلب هم مجمل ماند آن وقت ناطق اول می‌تواند با اجازه رییس‌ثانیاً نطق کند تا وقتی که مطلب تعیین و تشریح شود.
76 - اگر یکی از مجلسیان که نوبت نطق او است نطق کرد ولی مجلسیان نطق او را ملتفت نشدند می‌تواند از رییس اجازه بخواهد که نطق خود را‌تجدید نماید.
77 - در موقعی که مباحثه مطلبی در مجلس طول کشید و رأی مجلسیان معلوم نشد هر یک از آنها می‌توانند برخاسته و اظهار دارند که مذاکره این‌مطلب طول کشیده باید رییس اکثریت آراء را معین کند در این موقع اگر پانزده نفر از مجلسیان شخص متکلم را تقویت کردند رییس باید فوراً به مجلس‌اعلان بدهد و در صدد کسب اکثریت بر آید.
فصل یازدهم
در طریقه به دست آوردن اکثریت آراء
78 - برای تعیین اکثریت آراء پس از اعلان رییس به هر یک از اعضاء دو قطعه مقوا داده می‌شود که یکی از آنها سفید و دیگری کبود خواهد بود و‌اسم گیرنده روی آنها چاپ است مقوای سفید نشانه قبول و کبود نشانه رد مطلب است هر یک از اعضاء باید رأی خودش را به انداختن یکی از دو قطعه‌مقوا در ظرفی که نزد او می‌برند ظاهر سازد پس از تحصیل آراء تمام اعضاء آن ظرف را در حضور حاضرین خالی می‌کنند و یکی از منشیان مقواهای‌سفید را جدا و مقواهای کبود را جدا به صورت بلند شماره می‌نماید و رییس مجلس حاصل شماره را اعلام میکند.
79 - رییس و منشیان باید رأی خود را بعد از آراء سایرین و قبل از شماره آراء به ترتیب فوق اظهار نمایند.
80 - هر گاه در موقع به دست آوردن اکثریت آراء یک یا چند نفر که عده آنها بیش از ربع عده اعضای مجلس نباشد حاضر نبودند حق ندارند رأی‌مجلس را قبول نکنند.
فصل دوازدهم
در توضیح خواستن از ادارات
81 - سئوالات مکتوبی که از طرف مجلس از وزراء می‌شود باید در ماده معین باشد و پانزده نفر از اعضاء مجلس آن را امضاء نموده به رییس بدهند‌که سواد آن را به مهر مجلس به مقام صدارت تبلیغ نموده اصل را به دفتر خانه مجلس بسپارد در موقعی که رییس این سئوالات را به مقام صدارت یا‌وزراء تبلیغ میکند باید روزی را تعیین کند که صدراعظم یا وزیری که مطلب راجع به او است یا معاون آنها برای جواب دادن در مجلس حاضر شود.
82 - روز موعود اول کسی که توضیح خواسته و منشاء سئوال بوده مطلب را اظهار و موجه می‌دارد تا وزیر یا معاونی که حاضر است جواب بگوید.
فصل سیزدهم
در انشاء عرایض به حضور مبارک
83 - برای انشاء عرایض به حضور مبارک همایونی انجمنی مرکب از دوازده نفر از اعضاء مجلس تشکیل می‌شود که هر دو نفر از آنها از طبقه‌ای‌باشند این انجمن به ریاست رییس مجلس عریضه را نوشته پس از قرائت در مجلس به توسط هیأتی که مرکب است از رییس مجلس و شش نفر دیگر که‌طبقات ششگانه انتخاب کنند به عرض می‌رسد.
فصل چهاردهم
در رسیدگی به شکایات راجعه به انتخابات
84 - چنان که در نظامنامه انتخابات مقرر است شکایات در انتخابات را باید بالاخره راجع به مجلس شورای ملی نمایند و برای رسیدگی به این‌شکایات باید انجمن تحقیقی تشکیل شود که به مواد شکایات رسیدگی نماید.
85 - شکایات راجعه به انتخابات را در هر محلی باید در ظرف ده روز پس از انجام انتخابات به پستخانه آن محل داده باشند و الا طرف ملاحظه‌نخواهد بود.
86 - انجمن تحقیقات شکایاتی را که به موقع به مجلس ارسال شده باشد رسیدگی می‌نماید و صورت مجلس انجمن را به مجلس عرضه می‌دارد و‌اگر منتخبی بر خلاف نظامنامه انتخاب شده باشد باید آن انتخاب اعاده شود ولی تا روزی که در این خصوص حکم مجلس صادر نشده آن منتخب از‌اعضای مجلس محسوب است و حق رأی دادن دارد.
فصل پانزدهم
در تکالیف تماشاچی
87 - عموم مردم می‌توانند با داشتن بلیط برای استماع مذاکرات در اجلاسات علنی داخل مجلس شورای ملی بشوند و در جایی که برای تماشاچی‌مقرر است بنشینند.
88 - تماشاچیان به هیچ وجه حق شرکت در مذاکرات مجلس ندارند و باید در کمال آرامی نشسته فقط مستمع باشند.
89 - تماشاچیان باید در ورود به مجلس خود را مکلف به اطاعت قوانین نظمیه مجلس دانسته در صورت تخلف از آنها از هر گونه اقدامات سخت‌نرنجند.
خاتمه
90 - هر یک از این قوانین و نظامات که به حکم تجربه و اقتضای وقت جالب نسخ و تغییر باشد اعضاء مجلس به حکم اکثریت می‌توانند آن را به‌قانون دیگر که مناسب با حال مجلس باشد تبدیل کنند و همچنین فصول جدیدی که طرف احتیاج بشوند بر این نظامنامه اضافه خواهد شد.
مصوب 29 شعبان‌المعظم 1324 قمری
فصل اول
در تعیین رئیس و نایبان رئیس و منشیان و تکالیف آنها
1 - پس از افتتاح مجلس در اجلاس اول باید مطابق ماده 32 و 33 نظامنامه انتخابات تعیین رئیس و دو نایب رئیس و چهار منشی از منتخبین به‌اکثریت آراء بشود رئیس به اکثریت تام سایر به اکثریت نسبی و در موقع انتخاب رئیس و نایبان و منشیان باید اقلاً سه ربع از اعضاء مجلس حضور داشته‌باشند.
تکالیف رئیس
2 - افتتاح و اختتام اجلاسات با رئیس است و قرار گرفتن یا برخواستن رئیس از جای خود علامت افتتاح و اختتام مجلس است قبل از اجتماع عده‌لازمه از اعضاء برای شروع به مذاکرات رئیس مجلس را افتتاح نمی‌کند همچنین تعیین روز و ساعت اجلاسات مقرره یا فوق‌العاده به عهده رئیس است.
3 - تعیین مستخدمین مجلس از قبیل نویسنده و پیشخدمت و سرایدار و اجزاء نظمیه و غیره مقرر داشتن تکالیف این اجزاء به عهده رئیس است.
4 - پس از آن که مجلسیان در موضوع معینی به قدر کفایت مذاکره کردند رئیس امر به تحصیل آراء می‌نماید و نتیجه عمل را به مجلسیان اعلان‌می‌کند.
5 - رییس همیشه مراقب حفظ نظم در مذاکرات هست و هر وقت خلاف نظم ظاهر شود قوانین نظمیه مجلس را به مجلسیان تذکار می‌نماید.
6 - هر یک از اجزاء مجلس از قوانین نظمیه مجلس منحرف شود و به تذکار رییس متنبه نشود رییس تقصیر او را به مجلسیان اظهار میکند و حدی‌که موافق فصل سیم درباره او مقرر است اجرا می‌نماید.
7 - رییس مجلس داخل گفتگو نمیشود و سخنی آغاز نمی‌کند مگر در موقعی که مجلسیان نسبت به یکدیگر بی‌احترامی و خشونت کنند یا وقتی‌که چیزی از او بپرسند در صورت اول باید مجلسیان را متذکر کند که ملتفت حفظ قانون باشند در صورت دوم باید جواب سائل را بیان کند.
8 - هر گاه رییس بخواهد در مباحثه مطلبی دخالت کند باید جای خود را به نایب رییس سپرده خود در جای متکلم قرار گرفته و آن چه صلاح داند‌مذاکره کند.
9 - اگر به واسطه نزاع و مشاجره اعضاء امر مذاکرات معوق شود رییس می‌تواند موقتاً به اندازه رفع غائله اجلاس را تعطیل کند.
10 - رییس می‌تواند به هر یک از اعضاء مجلس به قدر یک هفته برای رفع حوائج شخصی آن شخص مرخصی بدهد.
11 - رییس مجلس از هر انجمن تحقیقی که از اعضاء مجلس تشکیل یافته باشد می‌تواند داخل شود و در مذاکرات آن انجمن شرکت نماید.
12 - رسیدگی به صورت مجلس که منشیان در هر اجلاسی می‌نویسند به عهده رییس است همچنین تعیین و تحدید مکتوبات تندنویسان برای‌اشاعه و طبع در روزنامجات.
13 - شخص رییس تابع مجلس است در عین این که سمت ریاست دارد.
14 - نماینده مجلس نسبت به خارج منحصر به شخص رییس است و هر وقت هیأت مجلس به خارج مجلس مثلاً به وزراء دولت مطلبی داشته‌باشد به توسط رییس فقط ابلاغ و تحصیل جواب می‌شود همچنین بالعکس.
15 - رییس مجلس می‌تواند بر حسب لزوم شخصاً یا به خواهش ده نفر از اعضاء مجلس یا وزیری اجلاسی محرمانه بدون حضور روزنامه‌نویس و‌تماشاچی یا انجمنی محرمانه مرکب از عده منتخبی از اعضاء مجلس تشکیل دهد که سایر اعضاء مجلس حق حضور در آن نداشته باشند لیکن نتیجه‌مذاکرات انجمن محرمانه وقتی مجری تواند شد که در اجلاس محرمانه با حضور عده کافی از اعضاء مطرح مذاکره شده به اکثریت آراء قبول شود و اگر‌مطلب در مذاکرات انجمن محرمانه قبول نشد در مجلس عنوان نخواهد شد و مسکوت عنه خواهد بود.
16 - در اول هر دوره اجلاسیه رییس بودجه مخارج و مصارف آن دوره را تعیین کرده در مجلس قرائت می‌شود بعد از آن که در مجلس به اکثریت‌آراء قبول شد یک نفر وکیل خارج از اعضاء مجلس منتخب می‌شود که با نظارت انجمنی از مجلس مباشر مخارج باشد.
تکالیف نایبان رییس
17 - به طور کلی تمام تکالیف رییس در موقع غیبت رییس بر نایبان رییس وارد است.
تکالیف منشیان و دفتردار
18 - نوشتن صورت مجلس برای هر اجلاس به طبع رساندن مذاکرات در اجلاسات برای تقسیم به اعضای مجلس و رسیدگی به تحریرات‌تندنویسان و مقابله آنها با صورتهایی که روزنامه‌نویسان بر می‌دارند به عهده منشیان مجلس است.
19 - هر روز در حین افتتاح هر اجلاس منشی اصول مطالبی را که روز قبل در مجلس طرح شده برای مجلسیان قرائت میکند که نتیجه مجلس‌سابق را در نظر داشته باشند.
20 - بعد از اجتماع مجلسیان باید حضار مجلس را با فهرستی که در دفتر ثبت است تطبیق کرده عده حاضرین و غائبین را تشخیص بدهند همچنین‌تعیین عده حاضرین از اعضاء قبل از شروع به مذاکرات یا رأی خواستن به عهده منشیان است.
21 - قرائت کلیه مکتوباتی که در مجلس باید خوانده شود با منشیان است مگر آن که مکتوب راجع به یکی از اعضای مجلس باشد و خودش‌بخواهد قرائت کند.
22 - وقتی که منشی مطلبی را در مجلس قرائت میکند اگر مجلسیان به تجدید قرائت امر کردند باید دفعه ثانی و ثالث بخواند تا وقتی که از اعاده‌ذکر آن مستغنی شوند.
23 - هر یک از منشیان مادام که مشغول کار است حق دخالت در مباحثات ندارد مگر این که کار خود را به منشی دیگر واگذار کرده خود داخل در‌مباحثات شود
24 - در موقع تعیین اکثریت شمردن آراء به عهده منشیان است.
25 - مکتوباتی که از طرف مجلس نوشته می‌شوند اعم از سئوال یا جواب باید یکی از منشیان مسوده کرده پس از تصویب مجلس و امضای رییس‌به دفتر بفرستند که آن را پاکنویس کرده به امضاء رییس برسانند و اصل را با اسناد راجعه به آن ثبت و ضبط نمایند.
26 - یک نفر دفتردار از اعضاء مجلس منتخب می‌شود که متصدی ضبط اسناد و ترتیب دفتر باشد و نوشتجات و ثبت‌هایی که منشیان به او‌می‌دهند به ترتیب مخصوص ضبط میکند که در موقع لزوم مراجعه به آنها سهل و آسان باشد.
27 - نوشتجات و دفاتری که مربوط به مجلس است دفتردار حق ارائه آن را به احدی ندارد مگر به اجازه تمام یا اکثر افراد مجلسیان و همچنین‌اطلاعاتی که دفتر داری یا اجزاء دفترخانه در ضمن خدمت تحصیل کرده‌اند نباید اشاعه و افشاء نمایند.
28 - ثبت اسامی اعضای انجمنهای تحقیق با دستورالعمل کار و تاریخ مأموریت آنها همیشه باید در دفتر حاضر باشد.
29 - برای تعیین تکالیف دفتردار و اجزاء و مستخدمین دفترخانه دستورالعمل مخصوص نوشته خواهد شد و به تصویب اعضاء مجلس خواهد‌رسید.
فصل دوم
در حدود سایر اعضاء مجلس
30 - اعضاء مجلس باید در نهایت ادب و احترام با یکدیگر رفتار کنند و از حیث رعایت ادب فرقی میان افراد اهل مجلس ملحوظ نیست.
31 - تواضع کردن و ادای بعضی رسومات که اسباب تفرقه حواس باشد در مجلس ممنوع است.
32 - هر یک از اعضاء مجلس حق دارد موافق فصل پنجم مطلبی را عنوان کند و در رد و قبول هر امری که دیگری ابتدا کرده و در تحت مذاکره‌است رأی خود را اظهار کند.
33 - اکل و شرب و استعمال دخانیات در اتاق مجلس ممنوع است.
34 - باید هر یک از افراد مجلسیان مواظب باشد که تضییع حق دیگری را نکند مثلاً اگر یکی از اجزاء مشغول نطق است به نجوی کردن یا قیل و قال‌کردن حواس او را متفرق نکند.
35 - اگر اتفاقاً دو نفر از مجلسیان مقارن یکدیگر اجازه نطق خواستند سبقت در استیذان ولو به چند ثانیه حق تقدیم می‌دهد.
36 - اگر یکی از مجلسیان شکایت شخصی راجع به یکی از اعضای مجلس داشته باشد باید به مجلس اظهار کند و بعد از این که مدعی‌علیه جواب‌شخص شاکی را گفت هر دو از مجلس خارج شوند تا در غیاب آنها اهل مجلس در ماده شکایت رسیدگی کرده حکم مسئله را معلوم کند.
37 - هر یک از اعضاء مجلس بر ترک یا خلاف فصلی از نظامنامه داخلی مطلع شود حق دارد به رییس اطلاع داده منع و اصلاح آن را بخواهد.
فصل سوم
در جنایات و مجازات اعضاء مجلس
جنایات اعضاء مجلس به چهار درجه تقسیم می‌شود
38 - درجه اول از قبیل نجوی کردن و سرفه کردن به عمد در موقع نطق یکی از اعضاء و مجازات این درجه ملامت کردن و نصیحت کردن بر ترک‌این افعال است.
39 - درجه دوم مثل مخالفت قوانین نظمیه یا اعاده نجوی و قیل و قال با وجود ملامت و نصیحت و مجازات این درجه بیرون رفتن از مجلس است‌به امر رییس به قدر یک ساعت.
40 - درجه سوم حاضر نشدن در تکالیف مقرره است مثل این که یکی از اعضاء در ده اجلاس متوالیه بدون عذر صحیح از حاضر شدن مجلس‌تقاعد کند در این صورت مجلس به او تکلیف خواهد کرد که از عضویت استعفاء کند اگر بعد از تکرار تکلیف استعفا تا سه مرتبه استعفا نکرد از عضویت‌خلع می‌شود و عضو دیگر به جای او انتخاب می‌شود و این عضو از وکلای هر طبقه و ایالتی باشد در صورت اقتضای فرصت باید همان طبقه و ایالت‌بدل او را تعیین کنند و قبل از تعیین هیأت مجلس از او وکالت خواهد کرد.
41 - درجه چهارم خیانت کردن به هیأت مجلس از قبیل رشوه‌گرفتن یا افشای سر مجلس یا سعی در تخریب اساس و اخلال در پیشرفت کار مجلس‌است به غرض و جزای این درجه بعد از ثبوت خیانت اخراج از عضویت مجلس و فرستادن به محکمه عدلیه و تعاقب در مجازات خائن است.
فصل چهارم
در طریقه رسیدگی به مطالب
42 - مطلبی که از طرف دولت به مجلس می‌رسد به کلمه (اظهار) تعبیر می‌شود و مطلبی که از طرف اعضاء مجلس باشد به کلمه (عنوان) و آن چه‌سایر مردم به فرستند به کلمه (عریضه).
43 - هر گاه عریضه‌ای به مجلس برسد و بیشتر از سه ربع اعضاء مجلس مذاکره آن را بی‌فایده بدانند به رییس اظهار می‌دارند که مطلب قابل مذاکره‌نیست.
44 - هر گاه مطلبی باشد که فهم آن موقوف به فهم مطلب دیگر باشد اول مطلب موقوف‌علیه را مذاکره کرده بعد به مطلب اول می‌پردازند.
45 - اگر مطلب پیچیده و در هم و متوقف بر مطالب متعدده دیگر باشد مجلسیان مختارند که خودشان اطراف و حواشی مسئله را تنقیح کرده در‌مجلس مذاکره نمایند یا انجمن تحقیق مخصوص برای رسیدگی به آن تشکیل کنند.
فصل پنجم
در طریقه تقدیم به مجلس
46 - اگر کسی از مجلسیان چیزی راجع به نفع و مصلحت عموم به نظرش رسید بعد از آن که در لایحه نوشته و خواست به مجلسیان عرضه دارد‌باید از رییس اجازه بخواهد بعد از تحصیل اجازه می‌تواند شخصاً به محلی که برای نطق و تکلم معین شده برود و لایحه مرقومه را قرائت نماید یا لایحه‌را بدهد که یکی از منشیان بخواند اگر پانزده نفر از اعضاء مجلس با عنوان او همراه شدند یعنی مشاوره آن عنوان را تصویب کردند مطلب او در مجلس‌قبول می‌شود و در تحت مشاوره در می‌آید.
47 - بعد از قبول مطلبی مجلس مختار است در همان ساعت در آن ماده مذاکره کند یا محول به وقت دیگر به گذارد.
48 - سایر مردم نیز می‌توانند در صلاح‌بینی یا شکایات مطالب خود را مکتوباً با امضاء و نشانه منزل به مجلس بفرستند که در انجمن عرایض‌رسیدگی شده آن چه تکلیف مجلس است رفتار شود.
فصل ششم
در طریقه تشکیل انجمنهای تحقیق و سپردن مطالب به آنها
49 - مقصود از انجمن تحقیق هیأتی است که اعضاء مجلس برای رسیدگی مطلب بخصوص از میان خود انتخاب می‌کنند و آن بر حسب ضرورت و‌لزوم موقتی یا دائمی خواهد بود.
50 - در موقع تشکیل انجمن اول باید تعیین کنند که برای انجام کاری که موضوع تحقیق است چند نفر اجزاء لازم است و بعد از تعیین عده اجزاء‌شروع به انتخاب کنند و طریقه انتخاب آن است که رییس اسامی اشخاصی را که برای عضویت انجمن صلاحیت دارند معین کرده به مجلسیان اظهار‌می‌کند اگر قبول کردند همان اشخاص اعضای انجمن خواهند بود و الا هر کدام مقبول مجلسیان نباشد به حکم اکثریت تبدیل می‌شود.
51 - هر یک از انجمنهای تحقیق یک نفر رییس و یک نفر منشی و یک راپرت دهنده مابین اعضاء خود انتخاب خواهند کرد.
52 - تکلیف اعضای این انجمن آن است مطلبی که به آنها رجوع شود اول به طور صحت تنقیح کرده بعد به دقت تمام مذاکره کنند بعد از فهم مطلب‌نتیجه تحقیقات را راپرت کرده در موقعی که مجلس معین میکند به مجلس عرضه دارند.
53 - اگر انجمن تحقیق برای مداقه در امری است که یکی از اعضاء عنوان کرده باشد در این صورت باید آن عضو یکی از اعضای انجمن باشد و اگر‌انجمن راجع به مطلبی است که از طرف وزیری اظهار شده آن وزیر می‌تواند در آن انجمن حضور داشته باشد و در مذاکرات شرکت نماید.
54 - بعد از انتخاب اعضاء انجمن باید منشی اسامی آنها را ثبت کند و صورت اسامی اعضاء را با دستورالعمل و ترتیبی که مجلسیان برای انجمن‌مقرر کرده‌اند نوشته بعد از امضای رییس به رییس انجمن تحقیق بدهد.
55 - تکلیف انتظامات داخلی اعضای انجمن تحقیق در حکم انتظامات مجلس شورای ملی است.
56 - اگر اعضاء انجمن تحقیق از دستورالعمل مجلس منحرف شوند و بر خلاف مأموریت مقرره رفتار کنند اعمال آنها از درجه اعتبار ساقط است.
57 - اعضای انجمن تحقیق درباره حدود و تنبیهات و شکایات باید به مجلس شورای ملی رجوع کنند.
58 - راپرت دهنده انجمن بعد از ختم عمل نتیجه تحقیقات و خلاصه رأی انجمن را به مجلسیان اظهار میکند یا تفصیلاً راپرتی را که حاضر کرده‌است قرائت میکند و نوشتجات راجع به مطلب را با راپرت انجمن به رییس مجلس تسلیم میکند تا باز تفصیلاً در موقع به سمع مجلسیان برسد و‌معلوم شود رأی انجمن در مجلس نیز قبول شده یا نه در صورت عدم قبول خود مجلس در آن خصوص استیناف میکند یا انجمن دیگر انتخاب‌می‌نماید.
فصل هفتم
در انجمن تحقیق عرایض
59 - چون عده عرایض به مجلس از طرف مردم غالباً زیاد خواهد بود لهذا برای رسیدگی به عرایض یک انجمن تحقیق عرایض برقرار می‌شود این‌انجمن عرایضی را که لیاقت مذاکره در مجلس داشته باشند عیناً به مجلس اظهار می‌دارد و از سایر عرایض هفته‌ای یک مرتبه فهرستی ترتیب داده با‌اشاره به خلاصه آنها به عرض مجلس خواهد رسانید
فصل هشتم
در تصحیح و تجزیه مطالبی که به مجلس داده می‌شود
60 - اگر اصل مطلبی که به مجلس وارد می‌شود ناطق بر بعضی جزئیات نباشد اعضاء مجلس می‌توانند جزئیات مطلب را معین کرده تحت مشاوره‌درآورند.
61 - مطلبی که به مجلس داده می‌شود تکلیف اعضاء مجلس یا تکلیف اعضاء انجمنهای تحقیق این است که اگر در عبارات و طریقه ادای آن یا در‌شرح جزئیات عیب و نقصی باشد تصحیح کرده به عبارات واضح و روشن تعبیر کنند بعد از تصحیح اگر جزئیات و فروع زیاد داشته باشد باید آن را به‌اجزایی که مطلب از آنها ترکیب شده تجزیه کرده در هر یک علیحده گفتگو کنند مثل این که شخصی مطالبی داده است که فلان مالیات باید از فلان محل‌گرفته شود و به فلان مصرف برسد یک جزء مطلب گرفتن مالیات است از این محل و جزء دیگر مصرفی است که معین شده پس باید مطلب را به این دو‌جزء تجزیه کرده در هر یک علیحده مذاکرات کنند و رأی مجلس یا انجمن را در هر کدام تعیین نمایند.
62 - یکی از شرایط تصحیح مطالب این است بعد از فراغت از تصحیح سه مرتبه در مجلس خوانده شود اول به عباراتی که صاحب مطلب داده‌است بدون کم و زیاد دوم با ضمیمه آن چه کم و زیاد کرده‌اند سوم بعد از تصحیح تام و علت سه دوره قرائت این است که معلوم شود تفاوت مطلب‌تصحیح شده و کم و زاید آن با اصل مطلب چیست.
فصل نهم
در ترتیب مذاکره مطالب
63 - هنگامی که مطلب در تحت مذاکره است دیگری نباید مطلب مجددی در آن داخل کند تا مذاکره آن مطلب تمام بشود مگر آن که مطلب ثانی‌مقدمه مطلب اول باشد و مجلسیان به آن محتاج باشند.
64 - مطالبی که به مجلس می‌رسد هر کدام مهمتر است مذاکره و انجام آن باید مقدم باشد.
65 - وقتی که مطلب به مجلس رسید و رییس مذاکره آن را به روزی معین توقیت کرد باید این مطلب در فهرست آن روز ثبت شود تا در آن روز و در‌ساعتی که معین کرده‌اند در آن مذاکره شود اتفاقاً اگر مجلسیان در آن ساعت به مطلب دیگر مشغول شدند هر کس از اعضاء مجلس ملتفت شد حق دارد‌اظهار کند که موقع مذاکره فلان مطلب رسیده است و باید آن را مقدم داشت.
66 - اگر مطلب مهمی پیش آید که انعقاد مجلس برای مذاکره آن لازم باشد و تا موعد انعقاد مجلس معمول فاصله باشد باید رییس اعلان کند که در‌فلان وقت و فلان ساعت انعقاد مجلس فوق‌العاده برای فلان مطلب لازم است و مجلسیان باید در همان روز و ساعت معین حاضر شوند بعد از حضور‌و مذاکره اگر باز به انعقاد مجلس دیگر احتیاج افتاد هر یک از مجلسیان می‌توانند ضرورت مجلس فوق‌العاده دیگر را اظهار کنند و رییس وقت و ساعت‌آن را معین نماید تا وقتی که مذاکره آن مطلب ختم و اعاده مجلس فوق‌العاده ضرور نباشد.
67 - مطالب دولتی و مطالب اساسی باید سه مرتبه در مجلس قرائت و مطرح مذاکرات شود.
68 - ترتیب قرائت سه‌گانه این است که پس از قرائت اول در اصول مسئله مذاکره‌کننده و معلوم شود که رجوع به انجمن تحقیق لازم است یا نیست‌از قرائت اول تا قرائت ثانی باید اقلاً دو روز فاصله باشد و اگر مطلب راجع به انجمن تحقیق شود باید از روزی که مجلس انجمن تحقیق به اعضاء تقسیم‌می‌شود تا روز قرائت ثانی سه روز بگذرد.
69 - پس از قرائت ثانی اصلاحاتی که به نظر اعضاء مجلس می‌رسد باید به ترتیب مقرر اظهار نمایند و به دلایل لازمه استدلال کنند پس از انجام‌مذاکرات نتیجه آنها را که یکی از منشیان نوشته است به انضمام صورت اصل مطلب در نوبت ثالث قرائت نموده آراء اقل مجلس معین شود یقین است‌اگر در قرائت ثانی مجلس مطلب را رد کند قرائت ثالث واقع نخواهد شد.
70 - پس از انجام مذاکرات در قرائت ثانی و تقسیم صورت مجلس به اعضاء تا قرائت ثالث باید اقلاً دو روز فاصله باشد بعد از قرائت ثالث‌اصلاحی که یک یا چند نفر اظهار نمایند مطرح مذاکره نمیشود مگر آن که پانزده نفر متفقاً آن اصلاح را بخواهند و نتیجه قرائت ثالث رد یا قبول خواهد‌بود.
71 - مطالبی که در یک دوره اجلاسیه قرائت نشده باشد تا پس از قرائت ناتمام مانده باشد در دوره دیگر مطرح مذاکره نمیشود مگر این که مجدداً‌اظهار شود.
72 - برای تحصیل آراء باید مطالبی که مطرح مذاکرات بوده قبل از رأی خواستن جهت تذکار حاضرین در اطلاق خوانده شود.
فصل دهم
بعضی قوانین در مباحثه و مذاکره مطالب
73 - در صورتی که دو ثلث از اعضاء مجلس حضور داشته باشند شروع به مذاکرات و در صورتی که سه ربع حاضر باشند اقدام به تحصیل آراء‌می‌شود اگر عده حاضرین از سه ربع کمتر باشد تحصیل آراء نمیشود.
74 - حق نطق با کسی است که پس از عنوان مطلبی اول خواهش نطق کند و بعد به ترتیب اظهار.
75 - هر یک از مجلسیان که مستعد برای نطق هستند در اول امر بیش از یک مرتبه حق نطق ندارند ولی بعد از آن که سایر اعضاء مجلس هر کدام‌یک مرتبه نطق کردند یا از سکوت آنها معلوم شد که نطق در آن موضوع معین ندارند و مطلب هم مجمل ماند آن وقت ناطق اول می‌تواند با اجازه رییس‌ثانیاً نطق کند تا وقتی که مطلب تعیین و تشریح شود.
76 - اگر یکی از مجلسیان که نوبت نطق او است نطق کرد ولی مجلسیان نطق او را ملتفت نشدند می‌تواند از رییس اجازه بخواهد که نطق خود را‌تجدید نماید.
77 - در موقعی که مباحثه مطلبی در مجلس طول کشید و رأی مجلسیان معلوم نشد هر یک از آنها می‌توانند برخاسته و اظهار دارند که مذاکره این‌مطلب طول کشیده باید رییس اکثریت آراء را معین کند در این موقع اگر پانزده نفر از مجلسیان شخص متکلم را تقویت کردند رییس باید فوراً به مجلس‌اعلان بدهد و در صدد کسب اکثریت بر آید.
فصل یازدهم
در طریقه به دست آوردن اکثریت آراء
78 - برای تعیین اکثریت آراء پس از اعلان رییس به هر یک از اعضاء دو قطعه مقوا داده می‌شود که یکی از آنها سفید و دیگری کبود خواهد بود و‌اسم گیرنده روی آنها چاپ است مقوای سفید نشانه قبول و کبود نشانه رد مطلب است هر یک از اعضاء باید رأی خودش را به انداختن یکی از دو قطعه‌مقوا در ظرفی که نزد او می‌برند ظاهر سازد پس از تحصیل آراء تمام اعضاء آن ظرف را در حضور حاضرین خالی می‌کنند و یکی از منشیان مقواهای‌سفید را جدا و مقواهای کبود را جدا به صورت بلند شماره می‌نماید و رییس مجلس حاصل شماره را اعلام میکند.
79 - رییس و منشیان باید رأی خود را بعد از آراء سایرین و قبل از شماره آراء به ترتیب فوق اظهار نمایند.
80 - هر گاه در موقع به دست آوردن اکثریت آراء یک یا چند نفر که عده آنها بیش از ربع عده اعضای مجلس نباشد حاضر نبودند حق ندارند رأی‌مجلس را قبول نکنند.
فصل دوازدهم
در توضیح خواستن از ادارات
81 - سئوالات مکتوبی که از طرف مجلس از وزراء می‌شود باید در ماده معین باشد و پانزده نفر از اعضاء مجلس آن را امضاء نموده به رییس بدهند‌که سواد آن را به مهر مجلس به مقام صدارت تبلیغ نموده اصل را به دفتر خانه مجلس بسپارد در موقعی که رییس این سئوالات را به مقام صدارت یا‌وزراء تبلیغ میکند باید روزی را تعیین کند که صدراعظم یا وزیری که مطلب راجع به او است یا معاون آنها برای جواب دادن در مجلس حاضر شود.
82 - روز موعود اول کسی که توضیح خواسته و منشاء سئوال بوده مطلب را اظهار و موجه می‌دارد تا وزیر یا معاونی که حاضر است جواب بگوید.
فصل سیزدهم
در انشاء عرایض به حضور مبارک
83 - برای انشاء عرایض به حضور مبارک همایونی انجمنی مرکب از دوازده نفر از اعضاء مجلس تشکیل می‌شود که هر دو نفر از آنها از طبقه‌ای‌باشند این انجمن به ریاست رییس مجلس عریضه را نوشته پس از قرائت در مجلس به توسط هیأتی که مرکب است از رییس مجلس و شش نفر دیگر که‌طبقات ششگانه انتخاب کنند به عرض می‌رسد.
فصل چهاردهم
در رسیدگی به شکایات راجعه به انتخابات
84 - چنان که در نظامنامه انتخابات مقرر است شکایات در انتخابات را باید بالاخره راجع به مجلس شورای ملی نمایند و برای رسیدگی به این‌شکایات باید انجمن تحقیقی تشکیل شود که به مواد شکایات رسیدگی نماید.
85 - شکایات راجعه به انتخابات را در هر محلی باید در ظرف ده روز پس از انجام انتخابات به پستخانه آن محل داده باشند و الا طرف ملاحظه‌نخواهد بود.
86 - انجمن تحقیقات شکایاتی را که به موقع به مجلس ارسال شده باشد رسیدگی می‌نماید و صورت مجلس انجمن را به مجلس عرضه می‌دارد و‌اگر منتخبی بر خلاف نظامنامه انتخاب شده باشد باید آن انتخاب اعاده شود ولی تا روزی که در این خصوص حکم مجلس صادر نشده آن منتخب از‌اعضای مجلس محسوب است و حق رأی دادن دارد.
فصل پانزدهم
در تکالیف تماشاچی
87 - عموم مردم می‌توانند با داشتن بلیط برای استماع مذاکرات در اجلاسات علنی داخل مجلس شورای ملی بشوند و در جایی که برای تماشاچی‌مقرر است بنشینند.
88 - تماشاچیان به هیچ وجه حق شرکت در مذاکرات مجلس ندارند و باید در کمال آرامی نشسته فقط مستمع باشند.
89 - تماشاچیان باید در ورود به مجلس خود را مکلف به اطاعت قوانین نظمیه مجلس دانسته در صورت تخلف از آنها از هر گونه اقدامات سخت‌نرنجند.
خاتمه
90 - هر یک از این قوانین و نظامات که به حکم تجربه و اقتضای وقت جالب نسخ و تغییر باشد اعضاء مجلس به حکم اکثریت می‌توانند آن را به‌قانون دیگر که مناسب با حال مجلس باشد تبدیل کنند و همچنین فصول جدیدی که طرف احتیاج بشوند بر این نظامنامه اضافه خواهد شد.
نویسنده » j.j » ساعت 9:21 صبح روز چهارشنبه 88 تیر 17